پدیده فرونشست به یکی از بحران‌های جدی و فزاینده محیط زیستی در کشور تبدیل شده است. این پدیده، زیرساخت‌ها و مناطق مسکونی را در شهرهای مختلف تهدید می‌کند. مهدی زارع، استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی، در گفت‌وگو با «تجارت‌نیوز» تاکید کرده است که خطر فرونشست برای آثار تاریخی ایران نیز جدی است؛ هرچند هیچ‌یک از آنها در معرض فروپاشی قریب‌الوقوع نیستند اما آسیب‌های تدریجی آینده، می‌توانند جبران‌ناپذیر باشند.
به گزارش تجارت نیوز، کارشناسان، پدیده فرونشست در دشت‌ها و مناطق شهری و روستایی کشور را یکی از تهدیدهای جدی محیط زیستی سال‌های اخیر می‌دانند. این پدیده، زیرساخت‌های انرژی و حمل و نقل و مناطق مسکونی را تهدید می‌کند؛ در عین حال متخصصان در مورد خطر فرونشست برای آثار تاریخی ایران نیز هشدارهای جدی داده‌اند.
الگوی مصرف نادرست آب بهویژه در بخش کشاورزی، یکی از مهم‌ترین عوامل این پدیده محسوب می‌شود که در کنار خشکسالی، به کاهش سطح آب‌های زیرزمینی منجر شده است.
در حالی که کارشناسان بین‌المللی، فرونشست سالانه در حد چهار میلیمتر را بحرانی می‌دانند، متوسط نرخ این پدیده در ایران به حدود 18 سانتیمتر رسیده و در برخی مناطق از 40 سانتیمتر نیز فراتر رفته است.
در چنین شرایطی، نگرانی‌های جدی در مورد آینده میراث فرهنگی و تاریخی کشور وجود دارد.
برخی آثار تاریخی، در معرض فرونشست سالانه ۱۰ سانتیمتری قرار دارند
مهدی زارع، استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی، در مورد خطر فرونشست برای آثار تاریخی کشور به تجارت‌نیوز می‌گوید: «میراث فرهنگی و باستانی غنی ایران در برخی استان‌ها از جمله اصفهان، فارس و تهران، با خطرات قابل توجهی ناشی از فرونشست زمین مواجه هستند.»
او مهم‌ترین عوامل این وضعیت را استخراج بیش از حد آب‌های زیرزمینی، خشکسالی و تغییرات اقلیمی می‌داند و میافزاید: «دست‌اندرکاران و بهره‌برداران در ایران، 90 درصد از آب شیرین مورد استفاده را از منابع زیرزمینی استخراج می‌کنند و این میزان، بسیار فراتر از سطوح پایدار است.»
این متخصص زمین‌شناسی در ادامه تاکید می‌کند: «در چنین شرایطی، برخی از بناها و آثار فرهنگی و تاریخی ایران که تعدادی از آنها ثبت جهانی نیز شده‌اند، در معرض نرخ فرونشست زمین با سرعتی بیش از ۱۰ سانتیمتر در سال قرار دارند.»
خطر فرونشست برای آثار تاریخی، از تهران تا خوزستان وجود دارد
زارع می‌گوید خطر فرونشست برای آثار تاریخی، در برخی استان‌ها شدیدتر است که از جمله می‌توان به اصفهان، تبریز، تهران، خوزستان، فارس و یزد، اشاره کرد.
به گفته او، در استان اصفهان، میراثی چون میدان نقش جهان، مساجد تاریخی (مانند شیخ لطف‌الله و مسجد امام) و پل‌ها (سی و سه پل و پل خواجو) در معرض فرونشست تدریجی زمین قرار دارند.
این استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی توضیح می‌دهد: «رودخانه زاینده‌رود به دلیل استخراج بیش از حد آب، انحراف آب با سدسازی و خشکسالی‌های پی در پی، بارها خشک شده است. در چنین شرایطی، فرونشست زمین در شمال اصفهان به 16 تا ۲۵ سانتیمتر رسیده و به تدریج منجر به ترک‌هایی در بناهای تاریخی و بی‌ثباتی پایه‌های پل‌ها شده است.»
بازار تبریز و زیارتگاه‌های قم در معرض خطر هستند
به گفته او، مجموعه بازار تاریخی تبریز که یکی از قدیمی‌ترین بازارهای خاورمیانه است، در معرض تهدید فرونشست قرار دارد که می‌تواند بر معماری آجری طاق‌دار آن اثر بگذارد.
زارع می‌گوید: «استخراج آب‌های زیرزمینی در قم نیز به شکل‌گیری پدیده فرونشست منجر شده است. این پدیده اکنون تهدیدی برای زیارتگاه‌های مذهبی و اماکن تاریخی استان محسوب می‌شود.»
فرونشست ۲۵ سانتیمتری، آثار تاریخی ری را تهدید می‌کند
این متخصص زمین‌شناسی، در مورد خطر فرونشست برای آثار تاریخی تهران و ری توضیح می‌دهد: «تپه چشمه‌علی، یا به عبارتی محوطه باستانی ری، قدمتی بیش از هفت هزار سال دارد. بناها و آثار تاریخی ارزشمندی همچون برج طغرل و قلعه ری نیز در این منطقه قرار دارند؛ در حالی که همگی آنها در معرض تهدید فرونشست هستند.»
زارع میافزاید: «استان تهران، سریع‌ترین فرونشست‌ها در سطح جهان را در برخی مناطق تجربه می‌کند که در بخش‌های تاریخی ری به 25 سانتیمتر در سال هم می‌رسد. در چنین شرایطی، ایجاد شکاف‌های شدید زمین و ترک‌های ساختاری، این مکان‌های باستانی را تهدید می‌کند.»
به گفته او، پمپاژ بیش از حد آب‌های زیرزمینی در استان تهران، برای حدود ۱۴.۵ میلیون نفر جمعیت این استان، نوعی تهدید محسوب می‌شود؛ این موضوع بهویژه برای حدود 44 درصد، معادل ۶.۵ میلیون نفر از جمعیت تهران که در مناطق پرخطر زندگی می‌کنند، اهمیت بیشتری دارد.
کشاورزی به تهدیدی برای آثار تاریخی فارس تبدیل شده است
زارع همچنین خطر فرونشست را برای آثار تاریخی و میراث فرهنگی فارس، مهم می‌داند و میافزاید: «تخت جمشید، پاسارگاد و نقش رستم، از مهم‌ترین مکان‌های در معرض خطر این استان هستند. مناطق اطراف تخت جمشید، پایتخت امپراتوری هخامنشی و پاسارگاد، مقبره کوروش کبیر، به دلیل استفاده بیش از حد بخش کشاورزی، از آب‌های زیرزمینی دچار فرونشست شده‌اند.»
او توضیح می‌دهد: «فرونشست در مناطق اطراف تخت جمشید، به دلیل تخلیه آب‌های زیرزمینی، به 14 سانتیمتر در سال رسیده است. در حالی که خود بنا روی سنگ بستر جامد قرار دارد و به طور مستقیم تهدید نمی‌شود، فرونشست در دشت‌های اطراف می‌تواند سیستم‌های زهکشی را بی‌ثبات کند و منجر به جمع‌آوری آب و فرسایش اثر شود.»
آسیب‌پذیری مقبره‌های نقش رستم در برابر ترک‌خوردگی و فرسایش
به گفته این متخصص زلزله‌شناسی، فرونشست سالانه ۱۴ تا ۱۸ سانتیمتر در دشت مرودشت، همچنین خطر تغییر چشم‌انداز اطراف نقش رستم را به همراه دارد.
زارع توضیح می‌دهد: «ریزش سنگ برای مقبره‌های صخره‌ای، خطری جدی محسوب می‌شود. این آثار که به دوران هخامنشی و ساسانی تعلق دارند، از سنگ آهک نرم ساخته شده‌اند؛ در نتیجه در برابر ترک‌خوردگی و فرسایش، آسیب‌پذیر هستند.»
خطر فرونشست و خشکسالی برای پاسارگاد
او میافزاید: «تخلیه آب‌های زیرزمینی در پاسارگاد نیز می‌تواند به مرور زمان به بی‌ثباتی مقبره کوروش منجر شود. همچنین، بارندگی‌های ناگهانی در دشت مرغاب که با تغییرات اقلیمی تشدید می‌شوند، سکوی سنگی آرامگاه را تهدید می‌کند.»
این استاد دانشگاه تاکید می‌کند: «کشاورزی در مرودشت و در نزدیکی پاسارگاد، با ایجاد انحراف در مسیر آب، به بناهای باستانی آسیب می‌رساند. در این میان، تغییرات اقلیمی با افزایش خشکسالی‌ها، بارندگی‌های نامنظم و طوفان‌های گرد و غبار، به فرسایش و تخریب بناها منجر می‌شود و سامانه‌های مدیریت آب را تحت فشار بیشتر قرار می‌دهد.»
آثار تاریخی خوزستان و یزد در معرض تهدید هستند
زارع در ادامه به خطر فرونشست برای آثار تاریخی خوزستان اشاره می‌کند و می‌گوید: «سازه‌های آبی شوشتر و سدها، تونل‌ها و آسیاب‌های این سازه باستانی آبیاری در خوزستان، شگفتی مهندسی قرن سوم میلادی محسوب می‌شود اما بر اثر کاهش آب‌های زیرزمینی در استان، با تشدید خطر فرونشست مواجه است.»
زارع می‌گوید: «همچنین در شهر تاریخی یزد که به دلیل معماری خشتی خود ارزش تاریخی دارد، فرونشست گزارش شده است. این پدیده با سرعت ۱۰ سانتیمتر در سال، ساختمان‌های خشتی شکننده را تهدید می‌کند.»
به گفته او، فرونشست، بقای قنات‌های باستانی در حال تخریب را نیز در معرض خطر بیشتر قرار داده است.
خسارت‌های ناشی از فرونشست، تدریجی اما دائمی است
این متخصص زمین‌شناسی ادامه می‌دهد: «خسارت‌های ناشی از فرونشست جبران‌ناپذیر و در واقع این پدیده، دائمی است؛ بدان معنی که وقتی سفره‌های آب زیرزمینی فرو بریزد، زمین دیگر قابل بازسازی نیست.»
زارع در عین حال می‌گوید: «خطر فرونشست برای آثار تاریخی، هیچ‌یک از آنها را در معرض فروپاشی قریب‌الوقوع قرار نداده است؛ چراکه اثر تجمعی این پدیده، در کنار تغییرات اقلیمی و فعالیت‌های انسانی، می‌تواند در عرض چند دهه منجر به آسیب‌های جبران‌ناپذیری شود. بهویژه تخت جمشید، به عنوان نمادین‌ترین مکان باستانی ایران، در معرض خطر زهکشی مرتبط با فرونشست قرار دارد.»
به گزارش تجارت‌نیوز، خطر فرونشست برای آثار تاریخی در سال‌های اخیر توجه جدی برخی از کارشناسان را به خود جلب کرده است. در چنین شرایطی، استفاده از دانش و تجربه مرمت‌گران و باستان‌شناسان داخلی و بین‌المللی، برای حفاظت از این میراث ملی و بعضاً جهانی، ضروری به نظر می‌رسد.
برای اطلاعات بیشتر، مطالعه دو گزارش 9 استانی که با پدیده فرونشست درگیری بیشتری دارند، فرونشست تا چه حد تخت جمشید را تهدید می کند؟ و کدام محله های تهران، تحت تاثیر این پدیده قرار دارند؟ پیشنهاد می‌شود.
source