در این مطلب از «مجله فرادرس» قصد داریم بدانیم «فعل اسنادی چیست». بیشتر فعل‌هایی که در زبان فارسی به‌کار می‌روند بر انجام دادن یا انجام گرفتن کاری مخصوص و مشخص دلالت می‌کنند. مثلاً فعل‌های «خوردن، رفتن، دیدن و نشستن» را در نظر بگیرید. هرکدام بر انجام دادن کاری مشخص دلالت می‌کنند. این نوع فعل‌ها را فعل تام می‌گویند.

در مقابل فعل‌های تام، فعل‌هایی وجود دارد که معنی کاملی ندارند، فقط برای نسبت دادن یا نسبت ندادن (نفی نسبت) به‌کار می‌روند. معنی این فعل‌ها با آوردن صفت در زبان فارسی یا کلمه‌ای دیگر کامل می‌شود. به این فعل‌ها، فعل‌های اسنادی می‌گویند. در این مطلب به کمک مثال و تمرین، فعل‌های اسنادی، که به نام‌های ربطی، عام و یا رابطه هم شناخته می‌شوند، به زبان ساده و بر اساس دستور زبان فارسی بررسی خواهیم کرد.

فعل اسنادی چیست ؟

به جمله‌های زیر و فعل‌های برجسته دقت کنید.

دخترک لباس‌های نو پوشید.

کشاورزان در زمین‌های خان، گندم و جو کاشتند.

بچه‌ها خوشحال شدند.

هوا خیلی گرم است.

فاطمه معلم مدرسه بود.

فعل‌های جمله اول و دوم، یعنی «پوشید» و «کاشتند» انجام کاری را به ما نشان می‌دهند؛‌ کار «پوشیدن» و کار «کاشتن». اما فعل جمله‌های بعد، یعنی «شدند»، «است» و «بود» فقط چیزی را به چیز دیگری نسبت می‌دهند. در ادامه این گزاره را روشن‌تر توضیح داده‌ایم.

  • فعل «شدند» خوشحالی را به بچه‌ها نسبت می‌دهد.
  • فعل «است» گرمی را به هوا نسبت می‌دهد.
  • فعل «بود» معلم را به مدرسه نسبت می‌دهد.

به فعل‌های «استیدن (مصدر فعل است)، شدن، بودن» فعل اسنادی می‌گویند. این فعل‌ها برای نسبت دادن چیزی به چیزی استفاده می‌شوند.

دختری در حال مطالعه دستور افعال اسنادی

نکات مهم افعال اسنادی

فعل‌های «گشتن و گردیدن» فقط در صورتی‌ که معنی «شدن» بدهند، فعل اسنادی به شمار می‌روند. برای درک بهتر جمله زیر را در نظر بگیرید.

راه هنوز باز نگردیده.

«نگردیده» به جای «نشده»‌ و با همان معنی به‌کار رفته است. بنابراین فعل اسنادی به شمار می‌رود. حال به جمله زیر دقت کنید.

چرخ به دور میله می‌گردد.

«می‌گردد» به معنی «گردش می‌کند» است؛ فعل ربطی نیست و در اینجا فعل تام است. در بیت شعر زیر نیز می‌توانید نمونه‌ای از فعل «گشتن» غیراسنادی را ببینید.

مجنون به هوای کوی لیلی در دشت

در دشت به جست‌وجوی لیلی می‌گشت

فعل‌های «استیدن» و «بودن» هم هر وقت معنی وجود داشتن، بدهند، فعل اسنادی نیستند. برای مثال جمله‌های زیر را ببینید.

آنجا چیزی نیست.

***

آنجا چیزی نبود.

در جمله نخست، «نیست» یعنی وجود ندارد و در جمله دوم هم «نبود» یعنی وجود نداشت. بنابراین در این جمله‌ها «نیست» و «نبود» فعل تام‌اند و ربطی یا اسنادی نیستند.

نکته ۱: فعل‌های اسنادی همیشه برای اثبات نسبت به‌کار نمی‌روند. برای مثال در جمله «هوا هنوز روشن نشده»، فعل اسنادی برای نفی نسبت آمده است.

نکته ۲: فعل اسنادی اگر به همراه افعال دیگر، به‌صورت فعل کمکی به‌کار رود، اسنادی به‌ حساب نمی‌آید. برای مثال در ماضی بعید فارسی از مصدر «بودن» فعل کمکی ساخته می‌شود، بخش دوم که فعل کمکی است، فعل اسنادی نیست.

مسند و مسندالیه چیست ؟

فعل‌های اسنادی معنای کاملی ندارند. برای درک بهتر ابتدا به جمله‌های زیر توجه کنید.

علی منم (من‌ام).

دیروز یکشنبه بود.

در جمله‌های فوق، «ام»، «بود» و «شد» معنی کاملی ندارند. کلمه‌های «من»، «یکشنبه» و «سرد» معنی آن‌ها را کامل کرده است. در واقع فعل‌ها، واژه‌های «من»، «یکشنبه» و «سرد» را به نهاد یعنی به ترتیب «علی»، «دیروز» و «هوا» اسناد داده‌اند. به کلمه‌هایی که به وسیله آن‌ها فعل اسنادی به نهاد نسبت داده می‌شود، مسند می‌گویند.

نکته ۱: جمله‌هایی که در آن‌ها فعل‌های اسنادی به کار می‌رود، جمله اسمیه نامیده می‌شوند. در این نوع جمله‌ها، حالت یا صفتی به نهاد یا مسندالیه نسبت داده می‌شود که به مسند نیاز دارد.

نکته ۲: واژه‌ای که معمولاً نقش مسندی پیدا می‌کند، از مقوله «صفت» است. اما گاهی اسم و ضمیر هم نقش مسندی پیدا می‌کنند. برای مثال «استان» و «او» در جمله‌های زیر، مسند از مقوله اسم و ضمیرند.

چهارمحال‌وبختیاری استان است.

اسماعیل او است.

مسند و تمیز

مفهوم بعضی از فعل‌ها با مفعول، متمم یا هر دو کامل نمی‌شود؛ به وابسته دیگری احتیاج پیدا می‌کند تا مفهوم خود را تمام کند و ابهام جمله را برطرف کند. برای نمونه به جمله‌های زیر دقت کنید.

من تو را شایسته می‌دانم.

همه او را در مدرسه نیما صدا می‌کنند.

بدون واژه‌های «شایسته» و «نیما» مفهوم فعل‌های «می‌دانم» و «صدا می‌کنند» ابهام دارد. این واژه‌های زبان فارسی را که در این حالت از جمله رفع ابهام می‌کنند، تمیز می‌نامند. مسند و تمیز گاهی می‌توانند به‌ شکل گروهی به‌کار بروند. برای نمونه جمله‌های زیر را در نظر بگیرید.

هوا کاملاً روشن است.

(عبارت «کاملاً روشن» گروه مسندی است.)

من او را شایسته این کار می‌دانم.

(عبارت «شایسته این کار» گروه تمیزی است.)

فعل کرد

فعل‌ «کرد» گاهی به‌صورت ساده اسنادی به کار می‌رود؛ آنجا که «کرد» به‌معنای «گردانید» است. برای مثال جمله زیر را ببینید.

والا جیب و بغل و سوراخی نماند که در آن یک طرفه‌العین خالی نکرده باشند.

(جمال‌زاده)

در جمله بالا «جیب و بغل و سوراخ» در جمله وابسته یا پیرو محذوف و مفعول است و واژه خالی، مسند است. مثال‌های دیگر را در ادامه مشاهده می‌کنید.

زمینه حکومت انزالی را برای خود حاضر می‌کرد.

***

چشم‌ها را با دامن قبای چرکین پاک کرده.

***

برادر برادرگویان دست دراز کرد.

***

مرا با سه نفر شریک گور کرده‌اید.

(جمال‌زاده)

میز تحریر با کتاب های دستور افعال اسنادی

فعل «کرد» در بعضی از جمله‌ها، فعل ساده غیراسنادی است و به معنای انجام دادن. در این صورت فعل «کرد» گذرا به مفعول است. برای نمونه جمله زیر را مشاهده کنید.

رفته‌رفته به تاریکی این هولدونی عادت کردم.

(جمال‌زاده)

در جمله فوق، «عادت»، مفعول و «کردم» فعل ساده است.

نکته: دقت کنید که برای تشخیص افعال اسنادی، هر فعل را دقیقاً در همان جمله و بافتی که هست در نظر بگیرید. چون در کاربرد دیگر احتمالاً معنایی دیگر خواهد داشت.

سوالات متداول درباره مطلب فعل اسنادی چیست

برای درک بهتر مطلب «فعل اسنادی چیست» در ادامه این مطلب به تعدادی از پرسش‌های رایج در این خصوص پاسخ داده‌ایم.

فعل اسنادی چیست؟

«اسناد» یعنی نسبت دادن صفتی یا حالتی به چیزی یا کسی. فعل اسنادی هم فعلی است که به واسطه آن چیزی را به چیز دیگر نسبت می‌دهند. مثلاً در جمله «هوا گرم است»، فعل اسنادی «است»، گرما را به هوا نسبت داده است.

افعال اسنادی کدامند؟

معروف‌ترین فعل‌های اسنادی «است، شد، بود، گشت و گردید» است. با این فعل‌ها علاوه بر نهاد مسند نیز می‌آید. گروه دیگری از فعل‌ها هم در برخی موارد، فعل اسنادی به حساب می‌آیند. با این فعل‌ها می‌توان جمله‌هایی ساخت که علاوه بر مسند، مفعول یا متمم هم داشته باشند. از این فعل‌ها می‌توانیم به گردانیدن و فعل‌های هم‌معنی آن از قبیل «نمودن، کردن، ساختن»، نامیدن و فعل‌های هم‌معنی آن از قبیل «خواندن، صدا کردن، صدا زدن، گفتن، لقب دادن»، شمردن و فعل‌های هم‌معنی آن از قبیل «به شمار آوردن، به حساب آوردن» و پنداشتن و فعل‌های هم‌معنی آن از قبیل «دیدن، دانستن، یافتن» اشاره کنیم.

صرف فعل «استیدن» چگونه است؟

همه ساخت‌ها و همه زمان‌های برخی فعل‌ها در زبان به‌کار نمی‌روند. مثلاً فعل «استیدن» غیر از مضارع آن یعنی «ام، ای، است، ایم، اید، اند» و منفی آن‌ها «نیستم، نیستی، نیست، نیستیم، نیستید، نیستند» ساخت‌های دیگری در زبان ندارد.

تمرین برای مطلب فعل اسنادی چیست

برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با مطلب «فعل اسنادی چیست» می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. آزمون اول شامل ۴ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.

تمرین اول

گزینه درست را انتخاب کنید.

۱. فعل کدام گزینه اسنادی است؟

معلم شاگردانش را به حیاط برگردانید. 

روی میز معلم، یک جعبه خالی کفش بود.

هنوز کار معلم تمام نشده بود.

شاگردان هرگز چنین روزی را فراموش نخواهند کرد.

۱. فعل کدام گزینه اسنادی است؟

در اصفهان تعميرگاه‌های فراوانی است.

از حرم تا مدرسه راهی نبود.

دلم گشت هر گوشه سنگرت را

به سالی دجله گردد خشک رودی

۳. جمله وابسته (پيرو) در كدام گزينه دارای فعل اسنادی است؟

نه اين ريسمان می‌برد با منش
كه احسان كمندی است در گردنش

برآمد ز سودای من سرخ روی
كزين جنس بيهوده ديگر مگوی

چونكه تا اقصای هندستان رسيد
در بيابان طوطی چندی بديد

سينه خواهم شرحه شرحه از فراق
تا بگويم شرح درد اشتياق

۴. در کدام گزینه مسند وجود ندارد؟

هر كسی از ظن خود شد يار من

چو پيش پدر شد سياووش پاک

من به هر جمعيتی نالان شدم

جفت بدحالان و خوشحالان شدم

افعال خانواده «شدن» چنانچه در معنی «رفتن» به كار روند فعل اسنادی نيستند و جمله سه جزئی با مسند نمی‌سازند.

دفترچه یادداشت برای دستور زبان

 تمرین دوم

در جمله‌های زیر فعل اسنادی را معین کنید.

سوال ۱:‌ آن خدا بی‌رحم بود و خشمگین

خانه‌اش در آسمان دور از زمین

جواب

جواب: آن خدا بی‌رحم بود و خشمگین

خانه‌اش در آسمان دور از زمین

سوال ۲:‌ علامه جعفری کنجکاو بود.

جواب

جواب: علامه جعفری کنجکاو بود.

سوال ۳:‌ او شیفته طبیعت است.

جواب

جواب: او شیفته طبیعت است.

سوال ۴:‌ دلم از این خبر آشفته گردید.

جواب

جواب: دلم از این خبر آشفته گردید.

سوال ۵:‌ چشم نرگس به شقایق نگران خواهد شد.

جواب

جواب: چشم نرگس به شقایق نگران خواهد شد.

سوال ۶:‌ گرم شو از مهر و ز کین سرد باش

جواب

جواب:گرم شو از مهر و ز کین سرد باش

سوال ۷:‌ من اگر نیکم اگر بد تو برو خود را باش

جواب

جواب: من اگر نیکم اگر بد تو برو خود را باش

جمع‌بندی

در انتهای مطلب «فعل اسنادی چیست» نکات مهم را برای شما فهرست کرده‌ایم.

  • فعل‌هایی که در زبان فارسی بر انجام دادن یا انجام گرفتن کاری مخصوص و مشخص دلالت می‌کنند، فعل‌های تام نام دارند.
  • فعل‌هایی که معنای کاملی ندارند، فقط برای نسبت دادن یا نسبت ندادن (نفی نسبت) به‌کار می‌روند و معنی آن‌ها با آوردن صفت یا کلمه‌ای دیگر کامل می‌شود، افعال اسنادی، ربطی یا عام نام دارند.
  • معروف‌ترین افعال اسنادی، از مصدر «استیدن (مصدر فعل است)، شدن، بودن»‌ هستند.
  • افعال «گشتن و گردیدن» فقط وقتی معنی «شدن» بدهند، فعل اسنادی به‌حساب می‌آیند.
  • فعل‌های «استیدن» و «بودن» هر زمان معنی «وجود داشتن» بدهند، اسنادی نیستند.
  • افعالی که به عنوان افعال اسنادی می‌شناسیم، اگر به همراه افعال دیگر، به‌صورت فعل کمکی به‌کار روند، اسنادی به‌ حساب نمی‌آیند.
  • به واژه‌هایی که به وسیله آن‌ها فعل اسنادی به نهاد نسبت داده می‌شود، مسند می‌گویند، جمله‌هایی که در آن‌ها فعل‌های اسنادی به کار می‌روند، جمله اسمیه نامیده می‌شوند.
  • مسند معمولاً از مقوله صفت است اما گاهی هم از مقوله اسم یا ضمیر است.
  • فعل‌ «کرد» هم گاهی به‌صورت ساده اسنادی به کار می‌رود؛ وقتی «کرد» به‌معنای «گردانید» است.
  • دیگر افعال اسنادی، گردانیدن و فعل‌های هم‌معنی آن از قبیل «نمودن، کردن، ساختن»، نامیدن و فعل‌های هم‌معنی آن از قبیل «خواندن، صدا کردن، صدا زدن، گفتن، لقب دادن»، شمردن و فعل‌های هم‌معنی آن از قبیل «به شمار آوردن، به حساب آوردن» و پنداشتن و فعل‌های هم‌معنی آن از قبیل «دیدن، دانستن، یافتن» هستند.

در پایان این مطلب از «مجله فرادرس»‌ باز هم این نکته را یادآوری می‌کنیم که هر فعل را در بافت جمله و معنی به‌کار رفته بررسی کنید؛‌ چراکه در جای دیگر ممکن است معنای دیگری داشته باشد.

 

source

توسط chaarcharkh.ir